W ostatnich latach gluten zdobył niebywale złą sławę. Przez pewien czas prawie każdy słyszał lub nawet wierzył, że gluten jest czymś złym i koniecznie trzeba go wykluczyć, by poprawić jakość diety i móc nazwać swoje menu „zdrowym”. Dietetycy zajmujący się objaśnianiem medycyny opartej o dowody naukowe wreszcie przebili się jednak z oficjalnymi i prawdziwymi informacjami do mainstreamu i „odczarowali” nieco gluten tłumacząc, że dieta bezglutenowa wcale nie jest synonimem słowa „zdrowa”. Większość osób zdecydowanie może jeść gluten bez żadnych niekorzystnych efektów. Mimo wszystko niewielka grupa, realnie skorzysta na odstawieniu glutenu z diety: to indywidualna sprawa. Sprawdź, czy i ty jesteś członkiem tego grona i czy w twoim wypadku warto rozważyć odstawienie glutenu. Bądź wyczulony na te objawy!
Kto nie powinien jeść glutenu?
Znaczna większość populacji bardzo dobrze radzi sobie z trawieniem i przyswajaniem glutenu, a organizm traktuje go jak inne białka i pozyskuje z niego cenne aminokwasy. Są jednak wyjątki. Dieta bezglutenowa konieczna jest w przypadku:
- celiakii (choroby trzewnej), czyli autoimmunologicznej choroby, w której gluten staje się dosłownie toksyną dla organizmu;
- nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten (NCGS), czyli zaburzenia, które nie jest celiakią, ale sprawia, że posiłki z glutenem powodują nieprzyjemne objawy;
- alergii na pszenicę, która jest po prostu uczuleniem na gluten.
Czasem na chwilowe lub całościowe wykluczenie glutenu można zdecydować się też przy innych protokołach dietetycznych, np. stosowanej w zespole jelita drażliwego diecie low FODMAP. Wskazane 3 przypadłości to jednak podstawowe i jedynie w pełni klinicznie uzasadnione przypadki do konieczności zastosowania diety bezglutenowej.
Jaka jest szansa, że musisz wykluczyć gluten z diety?
Wiesz już, że wykluczenie glutenu z diety jest konieczne przede wszystkim w 3 przypadłościach. Teraz sprawdźmy, jakie jest prawdopodobieństwo, że ciebie dotyczy któraś z tych dolegliwości.
Szacuje się, że na celiakię cierpi ok. 1% populacji Polski. Odsetek ten może być jednak większy. Organizacje w Finlandii szacują, że 2,5% społeczeństwa fińskiego jest chorych na celiakię. Skomplikowana etiologia i niejednoznaczne objawy tej choroby mogą jednak powodować, że chorych jest w istocie więcej, niż wskazują na to oficjalne dane.
Trochę więcej osób, ok. 6% populacji cierpi na nieceliakalną nadwrażliwość na gluten (NCGS). Im gluten także szkodzi, choć mechanizm nie ma podłoża autoimmunologicznego, powoduje wyraźne objawy.
Mniej niż 0,5% populacji ma alergię na pszenicę, czyli z powodu uczulenia nie może jadać glutenu i wszystkich pochodnych pszenicy.
Jaka jest więc szansa na to, że i ty musisz odstawić gluten? Statystycznie ok. 7-8 na 100 Polaków powinno stosować dietę bezglutenową.
Objawy nietolerancji glutenu i celiakii – po czym poznać, że warto odstawić gluten?
Skąd masz wiedzieć, że twój organizm źle reaguje na gluten? Rozpoznanie tego może być trudniejsze, niż ci się wydaje. Samo uczucie ciężkości po pizzy lub daniu z makaronem nie musi oznaczać, że to gluten jest winny twojemu gorszemu samopoczuciu.
W przypadku celiakii objawy mogą być naprawdę niespecyficzne i zupełnie nie przywodzić na myśl powiązania z jedzeniem. To dlatego ważna jest edukacja lekarzy różnych specjalności na temat niespecyficznych objawów celiakii i nadwrażliwości na gluten. Mimo to, diagnoza przeciętnego pacjenta z celiakią trwa średnio aż 9 lat! Aż tyle czasu może minąć od pojawiania się pierwszych niepokojących objawów do wykrycia, że to gluten jest problemem! Warto poznać więc objawy złej reakcji na gluten i mieć świadomość, że to zaburzenia z nią powiązane mogą być przyczyną wielu zdrowotnych komplikacji. Sygnały, że warto pogłębić diagnostykę w kierunku złych reakcji na gluten to:
- Problemy żołądkowe (biegunki, zaparcia, nudności) o nieznanej przyczynie.
- Złe wyniki badań (np. niedobór żelaza, wapnia, witamin) pomimo stosowania zbilansowanej i różnorodnej diety.
- Niespecyficzne problemy skórne (wysypka, pokrzywka, świąd skóry, AZS).
- Przewlekłe uczucie zmęczenia.
- Problemy z płodnością, późne dojrzewanie płciowe lub wczesna menopauza.
- Uporczywe bóle głowy o nieznanym pochodzeniu.
- Nawracające zmiany błon śluzowych (afty jamy ustnej, zapalenia błony śluzowej, opryszczkowe zapalenia skóry).
Nietolerancja glutenu i celiakia może ujawnić się w każdym wieku! Oto specyficzne objawy z podziałem na konkretne zaburzenia tolerancji glutenu, które mogą świadczyć o tym, że twój organizm nie radzi sobie z metabolizmem glutenu najlepiej. Objawy można podzielić na kilka podgrup w zależności od ich powodu.
Objawy klasycznej (choć rzadszej) celiakii – najczęstsze u dzieci, kobiet w ciąży i osób starszych
Jeśli występują u ciebie objawy klasycznej celiakii połączone z zespołem złego wchłaniania, masz większą szansę na prawidłową i szybką diagnozę. Oto objawy tradycyjnie ujawniającej się choroby trzewnej:
- wzdęty brzuch (objaw charakterystyczny szczególnie dla dzieci);
- utrata masy ciała lub objawy niedożywienia pomimo dobrego apetytu;
- biegunki;
- bóle brzucha o nieznanej przyczynie.
Choć celiakia to choroba zajmująca głównie jelita, najczęściej jednak objawia się poza nimi, w mniej charakterystyczny sposób – zwana jest wtedy celiakią nieklasyczną.
Objawy celiakii nieklasycznej
- Niedobory witamin i składników mineralnych pomimo stosowania prawidłowej i zbilansowanej diety.
- Poronienia o nieznanej przyczynie i problemy z płodnością.
- Późne dojrzewanie płciowe w porównaniu do rówieśników.
- Wczesna menopauza.
- Niski poziom hemoglobiny i anemia z niedoboru żelaza lub witaminy B12 (omdlenia, blada skóra).
- Częste występowanie aft jamy ustnej.
- Częste krwawienia z nosa.
- Senność i przewlekłe zmęczenie pomimo wystarczającego czasu na odpoczynek.
- Częste złamania kości i rozpoznanie wczesnej osteoporozy.
- Niespecyficzne zmiany skórne (opryszczkowe zapalenie skóry, pokrzywka, AZS lub łuszczyca).
- Bóle stawów, kości i mięśni.
- Różnorodne zaburzenia psychiczne.
- Podwyższony poziom cholesterolu i nieprawidłowe wyniki lipidogramu (HDL, LDL, trigilcerydów), a nawet wczesna miażdżyca.
- Obturacyjny bezdech senny.
Objawy nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten
Lista objawów nieceliakalnej wrażliwości na gluten jest jeszcze dłuższa i mniej specyficzna, niż objawy celiakii. Większość objawów tych dwóch przypadłości pokrywa się. Do listy sygnałów, że możesz cierpieć na NCGS, warto dopisać także:
- nudności i mdłości;
- nieregularne wypróżnienia: biegunki i zaparcia;
- niespecyficzne wysypki;
- drętwienie kończyn;
- nadpobudliwość;
- skurcze mięśni;
- zapalenia błon śluzowych.
Objawy alergii na gluten
Alergia na gluten i białka pszenne, objawia się dość szybko po spożyciu glutenu (od kilku minut do kilku godzin). Mechanizm występowania alergii na białka glutenowe jest zupełnie inny, niż mechanizm powstawania celiakii lub nadwrażliwości na gluten. Objawy też są inne:
- nagle występująca pokrzywka lub wysypka;
- katar lub kaszel alergiczny;
- wymioty i biegunki.
Jak widzisz, objawy nietolerancji glutenu, alergii na gluten i celiakii są bardzo szerokie. Wszystkie wymienione symptomy mogą, ale nie muszą wskazywać na to, że twój organizm źle reaguje na gluten. Jeśli to podejrzewasz, koniecznie wykonaj odpowiednie badania zgodnie z protokołem postępowania, najlepiej pod opieką lekarza, który dobrze je zinterpretuje.
Podejrzewasz nietolerancję glutenu lub celiakię? Oto, co warto zrobić
Przede wszystkim zapamiętaj: nigdy nie wykluczaj glutenu z diety na własną rękę, bez konkretnych potwierdzeń badaniami. Jeśli ktoś daje ci taką poradę, postępuje niezgodnie ze sztuką i standardem leczenia dietetycznego. Powodów jest wiele, ale przede wszystkim: późniejsze badania mogą wyjść niemiarodajne, możesz pozbawiać się cennych składników odżywczych i zwiększać szanse na niedobory żywieniowe bez powodu. Stracisz też szansę na prawidłową diagnozę, lepiej poddaj się pełnej diagnostyce przed wykluczeniem glutenu na własną rękę.
Badania pomoce w diagnozowaniu nietolerancji glutenu to:
- oznaczenie przeciwciał IgE przeciwko glutenowi z surowicy krwi (mogą wykryć alergię na gluten);
- oznaczenie przeciwciał tTG IgA (jedno z badań służących wykrywaniu celiakii),
- oznaczeniu przeciwciał DPG klasy IgG (jedno z badań pomocne w diagnostyce celiakii),
- oznaczenie stężenia całkowitych przeciwciał IgA (nie jest niezbędne w diagnostyce celiakii, ale pozwala zwiększyć dokładność testów),
- badania genetyczne HLA-DQ2 i HLA-DQ8 (badania wskazują na predyspozycję genetyczną do celiakii, mogą szybko ją wykluczyć),
- biopsja jelita (pozwala na ocenę stopnia wyniszczenia kosmków jelitowych).
Nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten nie wykryje się badaniami, a diagnozuje się ją na podstawie obserwacji symptomów i wykluczenia innych dolegliwości.
Interpretacją wyników i postawieniem diagnozy zajmie się lekarz, który wykluczy lub potwierdzi twoje podejrzenia i w razie potrzeby zleci dodatkowe badania. Pamiętaj, by nie stosować diety bezglutenowej przed badaniami, bo może to zafałszować ich wyniki.
Odstawiłem gluten i czuję się lepiej – czy to znaczy, że mi szkodził?
Na własną rękę odstawiłeś gluten i poczułeś się lepiej? Nie oznacza to jeszcze, że faktycznie gluten był źródłem twoich problemów zdrowotnych. Eliminacja glutenu mogła pociągnąć za sobą także powstanie nowych (lepszych) nawyków żywieniowych, lub wykluczenie produktów, które ci szkodziły, a jednocześnie składa się tak, że zawierają gluten (np. produktów bogatych w węglowodany FODMAP). Zanim rozpoczniesz stosowanie diety bezglutenowej, lepiej w pierwszej kolejności się zdiagnozować lub poradzić lekarza, który najlepiej oceni, czy odstawienie glutenu na dobre to w twoim przypadku słuszny krok.
.........
Źródła:
1. Husby S., Koletzko S., Korponay-Szabó I. et al. European Society Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition guidelines for diagnosing coeliac disease 2020. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2020; 70 (1): 141–156.
2. Polskie Stowarzyszenie Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej celiakia.pl; dostęp: 12.10.2022.
